نحوه شروع و ادامه غذای کمکی:
تغذيه شيرخوار در ماه هفتم:
غلات پخته به عنوان اولین غذای جامد برای کودک توصیه می شود، غلات منبع خوب انرژی و بعضی مواد معدنی اند ولی بایستی توجه داشت که چون غلات هنگام پخت آب جذب می کنند و حجم شان زیاد می شود و با توجه به حجم محدود معده شیرخوار، باید کودک را در هر روز چند بار با این غذاها تغذیه کرد. استفاده از برنج به عنوان اولین ماده غذایی به علت آسانی هضم و عدم ایجاد حساسیت توصیه می شود.
- در اولین هفته شروع تغذیه تکمیلی بهتر است از فرنی( 1 قاشق مرباخوری آرد برنج، شیر جوشیده سرد شده نصف لیوان، آرد برنج را در آب جوشیده حل نموده سپس شیر را به آن اضافه کرده روی حرارت ملایم هم زده تا به غلظت مناسب برسد) استفاده شود. ابتدا یک قاشق مرباخوری در روز و کم کم مقدار آن را اضافه نموده تا به 10 قاشق در روز برسد ( هر وعده 3-2 قاشق).
در هفته دوم: تغذيه با حريره بادام (20 عدد بادام را پس از خیساندن پوست آن را جدا کرده ، بخوبی خرد کرده در پارچه تمیزی ریخته و شیره آن را می کشند، 1 قاشق مرباخوری آرد برنج را به شیره بادام افزوده، حرارت داده تا به غلظت مناسب برسد، یا به آن شیر اضافه کرده و سپس حرارت داده می شود). حريره بادام نيز مانند فرني از يك قاشق مرباخوري، يكبار در روز شروع مي‌شود.
- فراموش نشود كه در اين مدت به تدريج مقدار و دفعات تغذيه با حريره بادام افزايش مي‌يابد و تغذيه با فرني كم مي‌شود.
- از هفته سوم می توان پوره سبزیجات ( از جمله سیب زمینی، هویج، نخود فرنگی، لوبیا سبز و کدو ) را به کودک داد. پوره سبزیجات را بایستی تک تک و به فاصله حداقل یک روز به برنامه غذایی کودک اضافه کرد تا کم کم ذائقه او عادت نماید.( بهتر است کمی روغن مایع یا کره به پوره اضافه شود تا ایجاد انرژی بیشتری نماید).
در هفته چهارم: ضمن ادامه تغذيه با شير مادر قبل از هر وعده غذاي كمكي، شيرخوار با غذاي جديدي آشنا شده و سوپ به رژيم غذايي او افزوده مي‌شود. به اين ترتيب كه روز اول، صبح و عصر و شب هر بار از سه قاشق مرباخوري فرني يا حريره بادام استفاده مي‌كند و ظهر علاوه بر فرني يا حريره بادام، يك قاشق مرباخوري به سوپ ظهر و شب اضافه ولي از فرني يا حريره بادام كم مي‌شود تا بر حسب اشتهاي كودك مقدار سوپ به سه تا شش قاشق مرباخوري در هر وعده برسد. وقتی کودک به خوردن سوپ عادت کند ، مادر می تواند انواع سوپ را با استفاده از گوشتها و سبزیها و موادی مانند برنج، ماکارونی و رشته تهیه کند. این مواد غذایی بایستی در داخل سوپ بخوبی له شوند.
ماه هشتم:
از هفته پنجم شروع غذای کمکی می توان زرده تخم مرغ (به صورت آب پز) به کودک داد. از نصف قاشق چایخوری شروع کرده، کم کم به مقدار آن افزوده تا به یک زردهکامل برسد. سفیده تخم مرغ را ( بدلیل آلرژن بودن) نبایستی تا یکسالگی به شیرخوار داد.
از هفته ششم مي‌توان حبوبات را نيز به سوپ شيرخوار اضافه كرد. به طور معمول تغذيه حبوبات از عدس و ماش كه هضم آسان‌تري دارند شروع مي‌شود. در صورت امكان مي‌توان جوانه عدس يا ماش را به محتويات سوپ افزود. در مورد ساير حبوبات مثل لوبيا چيتي، لوبيا قرمز و.... بهتر است قبلاً آنها را خيسانده سپس پوست شان را جدا كرده و بعد از پختن به سوپ افزود. هر سه روز يكبار مي‌توان نوع حبوبات را تغيير داد. اگر از آرد حبوبات استفاده مي‌شود يك قاشق مرباخوري سرصاف كافي است. اضافه كردن كره يا روغن مايع به سوپ به اندازه يك قاشق مرباخوري براي شيرخواراني كه خوب وزن نمي‌گيرند توصيه مي‌شود.
در هفته هفتم: آب ميوه تازه را می توان به شیرخوار داد. در ابتدا و در روز اول، تغذيه شيرخوار را با يك قاشق مرباخوري آب ميوه شروع كرده و كم كم به 10 قاشق مرباخوري رساند. هر نوع آب میوه را باید 7- 5 روز به تنهایی به شيرخوار داد.
- از نیمه دوم ماه هشتم می توان بتدریج ماست را نیز به برنامه غذایی کودک افزود.
در پایان این ماه و ماه نهم:
برنامه غذایی کودک خیلی به برنامه غذایی خانواده نزدیک می شود و می توان غذاهای سفت تر و قابل جویدن مانند کته نرم، گوشتها (مرغ ، ماهی، و...) را جهت کمک به عمل تکاملی جویدن به کودک داد.
- نکته قابل ذکر اینکه برای کودکان زیریکسال نباید از غذای سرخ شده استفاده کرد. بایستی دقت کرد که غذای روزانه کودک متنوع باشد و دفعات و مقدار هر وعده غذا را با توجه به اشتهای کودک افزایش داد.
- تغذيه شيرخواران در ماه دهم، يازدهم و دوازدهم:
تنوع غذا در تهيه سوپ، كته، پوره و … رعايت مي‌شود. همچنين با توجه به اشتهاي كودك مي‌توان به مقدار غذاي هر وعده او اضافه كرد. توصيه مي‌شود كه هنوز هم از دادن غذاهاي سفره خانواده به علت داشتن نمك و چاشني اجتناب شود.
از دادن مواد غذايي زيرتا يك سالگي بايد اجتناب كرد:
1 - مواد غذايي كه ممكن است در شيرخوار زیريكسال ايجاد حساسيت كنند مانند: شيرگاو، سفيده تخم‌مرغ، انواع توت، كيوي، آلبالو، گيلاس، خربزه، اسفناج (اسفناج حاوی مقدار زیاد نیترات بوده ← تبدیل به نیتریت شده ← ایجاد مت هموگلوبین می نماید) کلم، بادام زميني.
2- مواد غذايي كه در دوره شيرخوارگي مجاز نيست و ممكن است باعث خفگي شيرخوار شود مانند:
دانه كشمش، دانه انگور، ذرت، تكه‌هاي سوسيس، آجيل، تكه‌هاي سفت و خام سبزي‌ها مثل هويج و … و تكه‌هاي گوشت.
3 - مواد غذايي كه ممكن است مشكلات ديگري ايجاد كنند مانند قهوه يا چاي پررنگ كه سبب بي‌قراري كودك مي‌شود. عسل كه باعث احتمال مسموميت مي‌شود (بوتوليسم).
- كودكان قبل از سن يكسالگي نبايد شيرگاو مصرف كنند.
- بعد از یکسالگی کودک می تواند علاوه بر غذاهای تکمیلی از غذای خانواده استفاده کند. اما در این دوره هم مادر باید به شیر دادن ادامه دهد. اینکار نه تنها قسمتی از نیاز غذایی کودک را برطرف می کند و او را در برابر بیماریها محافظت می کند، بلکه موجب آرامش کودک نیز می گردد.
- مهم ترین مسئله در تغذیه کودکان خردسال این است که باید تعداد وعده های غذایی کودک زیاد باشد چون اندازه معده کودک کوچک است و نمی تواند با 3 وعده ، مقدار غذای مورد نیاز خود را بدست آورد بنابراین بایستی حداقل 5 وعده به کودک غذا داد.
تغذیه کودکان در سنین مختلف:
تغذیه صحیح نقش اصلی را در رشد و تکامل طبیعی کودکان بر عهده دارد. شیرخواران، کودکان، و نوجوانان در سن بلوغ، به علت رشد سریع خود احتیاجات غذایی ویژه ای هم به مواد مغذی ماکرو( پروتئین، کربوهیدرات، چربی) و هم به مواد مغذی میکرو ( ویتامینها، مواد معدنی، و عناصرکمیاب ) دارند. مکانیسمهای پاتوفیزیولوژیک در جریان بیماریها می توانند بر وضعیت تغذیه ای تأثیر سوء گذاشته و علیرغم دریافت کافی و طبیعی مواد غذایی ایجاد تأخیر در رشد و تکامل نمایند. رشد فاکتور مهمی است که در اثر تأمین احتیاجات تغذیه ای و تکامل کودک حاصل می گردد. زمانی که انرژی و مواد مغذی مورد نیاز کودک تأمین نشود رشد ناقص بوده و کودک کوچکتر از کودکان طبیعی خواهد بود. کودکان به نسبت واحد وزن بدن نیاز بیشتری به انرژی برای نگهداری فعالیت و رشد سریع بافتهای بدن دارند. شیرخواری که رشد طبیعی دارد، از زمان تولد تا یکسالگی وزنش 3 برابر افزایش می یابد. در یکسال مهم پس از تولد، مواد مغذی دریافتی و یا بعبارتی تغذیه شیرخوار می تواند رشد و رسیدگی را کمتر و یا بیشتر نماید و بر روی تکامل فیزیکی و روانی او تأثیر گذارد. در شیرخواری که از مادر خوب تغذیه شده متولد شده و شیرمادر می خورد معمولاً در 6 ماه اول زندگی افزایش وزن بسیار خوب است. هرکودک سالمی خوب رشد می کند و به قد و وزن او اضافه می شود، اما اگر اشکالی در کار باشد رشد کودک کند یا متوقف می شود. اگرچه کمبود امکانات مالی و مواد غذایی یکی از علل مهم رشد نامناسب کودکان است، اما در بیشتر موارد بیماریهای پیاپی و همچنین تغذیه غلط کودکان است که باعث عقب ماندن رشد آنها می شود. بين كودكاني كه از شيرمادر تغديه مي كنند و افزايش وزن مطلوبي ندارند رفتارهاي متفاوتي به چشم مي خورد. مثلاً بعضي از كودكان بسيار تحريك پذير بوده و زياد گريه مي كنند، سريع ولي كوتاه مدت شير مي خورند،گريه هاي كوليكي(قولنجي) دارند. اگر مادر از گريه هاي شديد و طولاني شيرخوار، خسته و دچار استرس شود ممكن است رفلكس جاري شدن شيرش نيزكم شده و حلقه معيوبي در رابطه بين مادر وكودك ايجاد گردد. در اين گونه موارد بايد به مادر اطمينان داده شود كه فرزندش بيمار نيست و اين رويداد موقتي و زودگذر است. تشويق مادر به شير دادن بيشتر: به او بايد آموزش داد كه اگر شيرخوار پستان هاي او را خوب تخليه نمي كند، قسمت آخر شيرش را كه چربي بيشتري دارد بدوشد و با قاشق به كودك بدهد، همچنين دردهاي كوليكي او را با روشهاي متداول نظير در آغوش گرفتن و لالايي گفتن و يا بر روي شكم خواباندن ( روي دست و يا كيسه آب گرم) پاسخگو باشد. برخي كودكان كه خوب رشد نمي كنند عادت دارند كه بعد از شيرخوردن به مدت طولاني بخوابند بدون اينكه بيدار شوند يا گريه كنند و مادر هر چه انتظار مي كشد كه شيرخوار بيدار شود و يا علامتي نشان دهد كه دال بر گرسنگي او باشد چنين نشانه اي را نمي بيند. در اينگونه كودكان ، مادران بايد هر دو يا سه ساعت كودك را براي شير خوردن بغل كنند، با صورت او بازي كنند صورتش را آرام با دستمال تميز مرطوبي بشويند و او را براي شيرخوردن بيدار وآماده نمايند.
اصولاً در مورد شيرخواراني كه از افزايش وزن مطلوبي برخوردار نيستند ضمن اينكه بايد اطمينان حاصل نمود كه كودك بيمار نيست در عين حال بايد وضعيت شير خوردن و تغذيه او را با دقت مورد بررسي قرار داد.
در اين ارتباط توجه به نكات زير ضروري است:
گاهي اوقات زود جدا كردن شيرخوار از پستان مادر مي تواند موجب كندي افزايش وزن به دليل دريافت ناكافي شير بشود. معمولاً شيرخواران سالم در مورد طول مدت شيرخوردن از پستان، درست تصميم مي گيرند و تا سير نشوند پستان را رها نمي كنند. ولي بايد توجه داشت كه برخي از شيرخواران، پستان مادر را با تأني وكندي مي مكند و ممكن است مدت خيلي طولاني تري براي شيرخوردن وقت بگيرند و اين امر در هفته هاي اول بعد از تولد و در شيرخواران كم وزن و يا نارس و يا بيمار خيلي شايع تر است.
گاهي اوقات فواصل طولاني بين شيردهي موجب دريافت كمتر شير و در نتيجه افزايش نامطلوب وزن مي شود. تغذيه مكرر از پستان، نقش اساسي در افزايش شيرمادر دارد. هرچند اين امر مهم براي تمام طول مدت شيرخواري صادق است ولي ظرف 8 هفته اول عمر مطلبي حياتي است. در طي اين مدت اگر شيرخوار براي مدت طولاني بخوابد مادر بايد او را بيدار كند و به او شير بدهد. چون ترشح هورمون پرولاكتين در طول شب بيشتر است لذا توليد شيرمادر هم در ساعات شب بيشتر خواهد بود در نتيجه تغذيه مكرر در طول شب موجب افزايش وزن بيشتري براي شيرخوار مي شود.
- گاهي اوقات اگر پستان مادر رگ نكند يعني رفلكس جاري شدن شير درست برقرار نشود و يا در آن تأخير شود ممكن است شيرخوار پستان مادر را نگيرد و يا آن را رها كند. در اين صورت بهتر است مادر قبل از شيردادن به كودك خود، يك ليوان از مايعات بنوشد، آرامش كامل داشته باشد و حتي پستان خود را به طرف نوك پستان ماساژ داده و بدوشد. اگر عليرغم اين اقدامات، كودك پستان را رها كرد مادر او را آرام بلند كرده بر روي پستان ديگر بگذارد.
- اگر هر زمان كه شيرخوار از پستان مادر جدا شده و به زمين گذارده مي شود بيدار مي شود و گريه مي كند اين امر ممكن است ناشي از وجود هوا در معده او و نياز به باد گلو زدن باشد و يا ممكن است كاملاً سير نشده باشد. گاهي اوقات هم كودك نياز دارد كه براي مدت طولاني تري در بغل مادر بماند.
- بسياري اوقات نه تنها شيرخواران نيازمندآغوش گرم و پرمحبت مادر هستند بلكه به جهت آرامش يافتن، لازم است پستان مادر را ولو براي مدت كوتاهي هم كه شده بمكند.
- اگر ضعف مكيدن شيرخوار به دليل كمي قدرت عضلات و يا نارس بودن كودك است در اين صورت علاوه بر درست بغل گرفتن و به درستي بر روي پستان گذاردن، مي توان با يك انگشت چانه آنان را به طرف بالا نگه داشت كه اين خود به تقويت مكيدن كمك مي کند.
- دادن آب و يا آب قند مي تواند موجب كندي رشد شود. به پاره اي از كودكان به دلايل واهي و يا بر اساس باورهاي غلط و از جمله براي كاهش زردي آنان آب و يا آب قند داده مي شود كه اقدام كاملاً نادرستي است. به دليل اينكه حجم معده شيرخوار بسيار محدود وكوچك است خوراندن هر ماده اي به او، وي را براي مدتي سير نگه داشته تمايلش را به مكيدن پستان و شيرخوردن كاهش مي دهد. اين امر هم موجب كاهش حجم شيرمادر مي گردد و هم افزايش وزن او را دچار اختلال مي كند و چون زردي نوزادان از نوعي است كه اصولاً بیلی روبین وارد ادرار آنان نمي شود، لذا خوراندن آب اضافي به كاهش آن كمكي نمي كند، در حاليكه اگر به جاي دادن آب قند، اين دسته از نوزادان را تشويق به مكيدن مكرر پستان بنمايند حجم شيرمادر سريعتر افزايش مي يابد و چون شيرمادر ملين است به دفع مكونيوم( مدفوع نوزاد) كمك مي كند كه خود موجب كاهش زردي مي شود.
- بعضي اوقات شيرخوار، مكرر و تقريباً مستمر پستان مادر را مي مكد، در اين موارد بايد از وضعيت درست شيردهي اطمينان حاصل نمود يعني حتماً نوك پستان و قسمت عمده هاله در دهان طفل باشد و گرنه انتقال شير از مادر به كودك به درستي صورت نمي گيرد.
نحوه از شيرگرفتن کودک:
زمان از شيرگرفتن در كشورهاي مختلف متفاوت است. تصميم در مورد از شيرگرفتن بستگي به شرايط جسمي- رواني مادر وكودك و ويژگي هاي خانواده دارد. بهترين روش از شيرگرفتن روش تدريجي است كه همراه با عشق و علاقه بوده و هم براي مادر و هم براي كودك بسيار راحت تر است و بدون مشكل، و در طي چند ماه اتفاق مي افتد. بنابراين بعد از2 سال كامل كه كودك از شيرمادر بهره مند شده و در روز 5 وعده غذا (3 وعده غذاي اصلي و 2 ميان وعده) مي خورد و مايعات را هم با ليوان مي نوشد مي توان يك تا دو وعده شير پاستوريزه يا آب ميوه را جايگزين شيرمادر نمود. در اين زمان نقش مادر آن است كه خود پيشنهاد شير دادن را نكند و اگر زماني هم كودك تمايل به شيرخوردن داشت از او دريغ ننمايد، به ويژه وقتي كودك بيمار باشد كه فقط اشتها به خوردن شير دارد و غذاي ديگري را تحمل نمي كند. در اين روش چون از شيرگرفتن آرام آرام است مشكلات عصبي، رواني و تغييرات هورموني مادر كه در يكباره از شيرگرفتن اتفاق مي افتد بوجود نمي آيد و كودك نيز دچار ضربه رواني نمي شود. به اين ترتيب كودك كم كم علاقه به شير خوردن را از دست مي دهد و ممكن است خودش يكباره آنرا كنار بگذارد.
بنابراين به مادران پيشنهاد مي شود:
1- به كودك ، قبل از خواب و صبح هنگام بيدار شدن شير خودشان را بدهند.
2- بتدريج وعده هاي شير قبل و بعد از ظهر را كم كرده، يعني فاصله شير دادنها را بيشتر نمايند تا خودبخود يك وعده شيردهي حذف شود.
3- برنامه هميشگي روزانه را عوض كنند مثلاً اگر او را از مهدكودك بر مي دارند به جاي اينكه به منزل بيايند به فروشگاه يا پارك رفته، تا کودک سرگرم شده و هوس شيرخوردن نكند.
4- سرگرمي هاي جديد برايش پيدا كنند.
5- مادر زمان شيرخوردن کودک را پيش بيني كرده، و چيزي در دسترس داشته باشد مثلاً يك ميان وعده يا يك نوشيدني مورد علاقه او را بهمراه داشته باشد.
6- اگر مادر در صندلي يا محل مخصوصي به كودك شير مي داده، از اين محل استفاده نكند تا كودك به ياد شيرخوردن نيفتد و تقاضاي شير نكند.
7- در صورت امكان مادر از ساير افراد خانواده كمك بگيرد و هنگامي كه مي خواهد وعده صبح شيردادن را قطع كند سعي نماید زودتر از کودک از خواب بيدار شده تا هنگام بيدار شدن او، پدر يا يكي ديگر از افراد آشناي خانواده در كنارش باشد.
8- و بالاخره وعده هاي شيرخوردن در ساعات شب را بترتيب يك شب در ميان و دو شب در ميان و … كرده تا خود كودك ديگر تقاضاي شير نكند